Өлтөх нэһилиэгэ Өнөр Өлтөх Өркөн Быраайы диэн ойуун уолун 7 ыччаттаммытыттан үөскээн-тэнийэн төруттэммит эбит.  Өркөн Быраайы ойуун сэттэ уолун сэттэ аҥыы сирдээн-уоттаан, дойдулаан-олохтоон кэриэс этэн өлбүт. Ол кини анаталаабытынан Кэссиэ Сэргэдэм, Ойуун Уһуйуоп (кини уола Акаас), Ньиһэҥэ Болтоҥо, Сэһэн Кээтир, Баараҕай Бахсы, Нуокуй Мэнээк, Кэлэҕэй Кэччир диэн уолаттартан икки Өлтөххө уруккунан 7 аҕа ууһа олохтоох, дойдулаах буолан олороллор.

Ханнык баҕарар нэһилиэк, улуус сүгүрүйэр, ытыктыыр кырдьаҕастардаах, астынар – сэргиир, күөн туттар дьонноох -  сэргэлээх. Биһиги нэһилиэккэ былыр – былыргыттан уос номоҕор киирбит, сэһэн буолбут албан ааттаах, үтүө сурахтаах дьон үгүс этилэр. Ол дьону көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ тириэрдэн, эмэн киһи эдэригэр кэпсээн билиҥҥи кэмҥэ дылы илдьэ кэллэхтэрэ.

Былыр-былыргаттан Өлтөх сирэ олоҥхоһуттар түөлбэлэринэн аатырара. Бэйдиҥэҕэ аатырбыт олоҥхоһут Говоров Дмитрий Михайлович – олоҥхоһут Миитэрэй олорон, үөскээн ааспыта. Кини киэҥник биллэр олоҥхото “Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө” кинигэнэн 1938  сыллаахха тахсыбыта. Нөҥүө сылыгар кинини ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнинэн ылбыттара. Бу олоҥхо 2010 сыллаахха үс омук тылынан Олоҥхо ассоциациятын бэрэссэдээтэлин редакциятынан бэчээттэнэн тахсыбыта кини өлбөт-сүппэт үйэлээҕин кэрэһэлиир.

Олоҥхоһутунан, кэпсээнньитинэн аатырбыт Уйбаанабыс – Говоров Иван Иванович кэлин Күөл Эбэҕэ олохтоммут эбит. Кини олоҥхолуурун таһынан хомоҕой тыллаах алгысчыт быһыытынан биллэрэ. 1945 сыллаахха улууска буолбут Кыайыы ыһыаҕын кини алгыстаан арыйбыта.

Иван Иванович Данилов – Тойтуун Уйбаан олоҥхоһут, сэһэнньит быһыытынан киэҥник биллэрэ. Кини 1934 сыллаахха Миитэрэй Говоровтыын Саха сирин суруйааччыларын I съеһигэр кыттыыны ылбыта. Алексей Федорович Бояровы, Платон Алексеевич Ойуунускайы көрсөн кэпсэппитэ.

Өссө XIX үйэҕэ Говоров Иннокентий Степанович Россия киин бэчээтигэр таһаартарбыт, Бороҕон улууьугар олохтоох хаһаайыстыбаны тэринии туһунан сиһилии ырытан билиһиннэрэр хайысхалаах ыстатыйата «Труды Императорского вольного экономического общества» диэн Санкт-Петербурга 1895 с. тахсыбыт кинигэҕэ киирбитэ.

 Онно биһиги улууспут тыатын хаһаайыстыбатын бары өттүн ырытан суруйбут Иннокентий Степанович Говоров Уобалас Бырабылыанньатыгар суруксуттаабыта, Бороҕоҥҥо учууталлаабыта, Бороҕон быраабатыгар үлэлээбитэ, Дьокуускай Духовнай Консисториятыгар суруксуттаабыта. Онтон 1908 с. Уобалас Бырабылыанньатыгар тылбаасчытынан, тойотторго саха тылын үөрэтээччинэн сылдьыбыта.

Революция иннинэ Саха сиригэр буолбут инородецтар съезтэрин председателинэн талыллыбыта. Саха фольклорун, үһүйээннэри, олоҥхолору хомуйсубут киһи быһыытынан биллэр. Бэйэтэ «Якут» диэн псевдоним ылынан хаһыакка эҥин ыстатыйалары суруйар идэлээҕэ. Саха сирин историятыгар, этнографиятыгар, общественнай олоҕор сыһыаннаах суруйуулардаах.

Саха кыраайы үөрэтэр музейын төрүттэниитигэр көмөлөспүтэ, Духовнай семинария попечительскай сэбиэтин чилиэнэ этэ. 1906 с. «Инородческай кулуубу» тэрийсибитэ. Кулууп аһыллыытыгар сахалыы номох аахпыта. Саха сиригэр үөрэх обществотын «Общество по распространению просвещения» тэрийсибитэ уонна бастакы бэрэссэдээтэлэ этэ. Сахалары Саха сирин киин улуустарыттан көһөрөр туһунан бырайыагы утаран ыраахтааҕыга сурук суруйсубута.

В.В.Никифоров – Күлүмнүүрү кытта «Сахалар союзтарын» тэрийсибитэ. Сахалар ааттарыттан Россия салалтатыгар тэҥ бырааптаныыны туруорсан оноһуллубут сурукка кини илии баттаспыта.

Бороҕон улууһун бочуоттаах олохтооҕо этэ уонна 1916 с. диэри сүүрбэччэ сыл устата Бороҕон улууһун бэрэстэбиитэлин быһыытынан Саха сирин бары кэриэтэ улахан түмсүүлэригэр, съезтэригэр, мунньахтарыгар сылдьыбыта.

20-ис үйэ саҕаланыытыгар үрдүк культуралаах, үөрэхтээх саха ыччата -  саха интеллигенцията үүнэн-сайдан тахсыбыта. Кинилэр истэригэр I Өлтөх ыччата үрдүк техническэй үөрэхтэммит, Санкт-Петербург уонна Лейпциг университеттарын бүтэрбит сахалартан бастакы хайа промышленноһын инженерин, саха патриота Николай Евграфович Желобцов баара. Оччотооҕуга национальнай боппуруоһу пропагандалааһын ыарахан буруй-сэмэ быһыытынан ааҕыллар кэмигэр 1921 сыл олунньу 5-6 түүнүгэр арыллыбыт Сэбиэскэй былааһы утары заговоры тэрийээччи быһыытынан буруйданан, 31 сааһыгар ытыллан өлөрүллүбүт.кини 1917 сыллаахха Томскайга буолбут областной съезд кыттыылааҕа, Саха сириттэн Сибиирдээҕи областной Дума чилиэнэ, “Саха омук” культурнай-просветительскай общество салайааччыларыттан биирдэстэрэ этэ. 

1917 сыллаахха ыытыллыбыт биэрэпис түмүгүн көрдөххө I Өлтөх нэһилиэгэр 150 ыал, барыта 590-ча киһи баара бэлиэтэммит. Нэһилиэк үрдүнэн 137 сылгы, 1189 ынах сүөһү бэлиэҕэ киирбит. 135 ыал сир оҥостон ыһыы ыһар эбит. II Өлтөх нэһилиэгэр 111 ыал, 524 киһи олорбут эбит. Сылгы ахсаана нэһилиэккэ 128 төбө, 1196 ынах сүөһү баара, 108 ыал ыһыы ыһар эбит. II Бэрт Ууһугар барыта 119 ыал, 530 киһи, 126 сылгы, 1113 ынах сүөһү баара биэрэпискэ киирбит.

Өлтөх нэһилиэгэр Сэбиэскэй былаас улахан айдаана, охсуһуута суох олохсуйбута. Ол гынан баран манна эмиэ былаас утарыта турсуутугар кыттыспыт дьон үрүҥ да, кыһыл да өттүттэн бааллара.

Син атын улуустарга, нэһилиэктэргэ курдук Сэбиэскэй былаас олохсуйуутун кыра- хара, үлэһит дьон өйөөбүттэрэ. Баай өттө кулаактааһыҥҥа түбэспитэ. Нэһилиэккэ улаханнык байбыт дьон суохтара. Баайдар ахсааннарыгар Говоровтар, Жирковтар, Колодезниковтар, Местниковтар эҥин аймахтан аҕыйах киһи киирэллэрэ.

Саҥа былаас салалтаҕа саҥа дьону таһаарбыта, дьону үөрэхтээһин, балаҕаны хотонтон араран туспа тутуу, дьон доруобуйатын тупсарар үлэлэр күүскэ далааһыннаахтык ыытыллыбыттара.

Нэһилиэккэ саҥа тэрилтэлэр тэриллибиттэрэ. Ол курдук 1926 сыллааха нэһилиэк сэбиэтэ, Орто-Эбэ оскуолата аһыллыбыттара. 1929 сыллаахха маҕаһыын үлэҕэ киирбитэ. Икки сыл буолан баран балыыһа ( медпуун), Дьампыга оскуола үлэҕэ киирбиттэрэ. Мантан ыла сыры сыллата 1938 сылга культура дьиэтэ, библиотека, онтон 1939 сылга почта дьиэтэ үлэҕэ киирбиттэрэ.

Нэһилиэккэ сэбиэскэй былаас маҥнайгы сүһүөх тэрилтэтэ – олохтоох сэбиэт тэриллэр, маҥнайгы Өлтөххө олохтоох сэбиэт ситэриилээх комитетын маҥнайгы председателинэн Колодезников Петр Иванович, иккис Өлтөххө – Данилов Петр Васильевич – Торуой талыллан үлэлээбиттэрэ.

1928 – 29 сылларга ханна да буоларын курдук сир түҥэтигэ саҕаламмыта. Биирдиилээн ыалга тиксибит сир улахана суаҕа. Ол нэһилиэк төрүкү даҕаны кыараҕас сирдээҕиттэн этэ. Сир үллэстии кэнниттэн тута дьон бытархай хаһаайыстыбаларын артыалга холбоон, кыттыһан үлэлииргэ, түмсэргэ туруммута. Маҥнайгы артыаллар сүнньүнэн аҕа уустарынан тэриллибиттэрэ. 1929 сыллаахха Бахсы аҕа ууһа – Киирии суола, Мылаада, Дьорҕо аҕа ууһа – Кыһыл Кэккэ артыаллары тэрийэллэр, бу кэннэ үс сыл иһигэр 1930 сыллаахха Кэссиэ аҕа ууһа – Арыылаах, 1931 сыллаахха Иҥэһэ аҕа ууһа – Бэйдиҥэ, Кэлэҕэй аҕа ууһа – Балта, Нуокай аҕа ууһа – Харыйалаах, 1932 сыллаахха Сэһэн аҕа ууһа – Коммуна суола артыаллары тэрийэллэр.

Сэрии иннинээҕи баара суоҕа уонча сыл иһигэр саҥа тэриллибит колхозтар улахан ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ. Дьон сэргэ, ордук ыччат өттө бииргэ түмсэн үлэлиирин ордороро. Дьон үөрэххэ тардыһыыта күүстээх этэ. Ааҕар пууннар үлэлииллэрэ, улахан дьон ааҕарга, суруйарга үөрэнэн барбыттара. Араас көхтөөх түмсүүлэр, оонньуулар, субуотунньуктар эҥин колхоз иһинэн ыытылаллара. Онно барытыгар ыччат көх-нэм буолан имири анньан иһэрэ. Ол туһунан хаһыакка суруллан хаалбыт быстах иһитиннэриилэр, дьоҕус да соҕус буоллаллар, ол кэмнээҕи дьон тугу кэрэхсээн, туохха дьулуһан олорбуттарын-үлэлээбиттэрин туһунан кэпсииллэр.

***

 Бастакы Өлтөх  “Коммуна суола” колхоз комсомольскай тэрилтэтин көҕүлээһининэн баайыы куруһуога үлэлиир. Куруһуогу Колодезникова Т.В. салайар. Кини 3 устуука эр киһи сибиитэрин, 2 устуука түбэтиэйкэни, 2 устуука дьахтар бэргэһэтин баайда, урут вышивканы сатаабат 4 киһини үөрэттэ. Татьяна Васильевна 2 төгүл оройуоннай быыстапкаҕа кыттан сыаналаах малларынан бириэмийэлэммитэ. (С.Крылов)

***

Бэрт ууһа , “Кыһыл кэккэ” колхоз 1937с. 120 цн хортуоппуй, 1,2 цн моркуоп, 30 цн репа, 1,5 цн табаах үүнүүлэрин ылбыта.

***

I Өлтөххө Давыд Петрович Винокуров 6 №-дээх биригээдэни салайан  1620 гааны хорутан төрдүс, К.И.Захаров 5 №-дээх биригээдэтэ бэһис миэстэҕэ иһэллэр.

Харыйалаах колхоз чилиэннэрэ ааспыт сыллааҕы сайыҥҥа 420 солк.суруппут буоллахтарына, быйыл 920 солк.суруттулар. К.М.Татаринов 100, Татаринов В.В. 80 солк.ууран биэрдилэр. “Коммуна суолуттан” Н.Н.Алексеев 300, Марфа Винокурова 200 солк.сурутан бастаатылар.

Үп хомууругар П.Докторов председателлээх “Арыылаах” колхоз бастаан иһэр. Колхоз холбоһуктаах үбүттэн төлөбүрү 100 %, чилиэттэр төлүүр үптэрин 60% толордо. Онон Өлтөхтөр үп хомуурун кыайыылаахтык түмүктүүр соруктаахтар. (Күрүлүөскэй)

***

Өлтөх “Коммуна суола” колхоз кулун тутар 21-26 күннэригэр стахановскай хамсааһыны тэрийэн ыытта. Онно 25 киһи кыттан сарсыарда 8 чаастан киэһээ 6 чааска диэри көхтөөхтүк үлэлээтилэр. 29 көлөнөн уокка оттор маһы тастылар, 8 саһааны кэрдэн туруордулар, 82 тонна кур ноһуому бааһынаҕа куттулар, 7 цн күлү, 60 кг уҥуох күлүн бэлэмнээн 257 көлөһүн күнүн ааҕыстылар. Маныаха Шепелев Николай Иванович, Софрон Колодезников, Дария Винокурова, Елена Колодезникова ордук таһаарыылаахтык үлэлээтилэр. (Окоемов. Большевиктыы тэрийээччи. Муус устар 3 к., 1938 с.)

***

“Кыһыл кэккэ” колхоз чилиэнэ Охлопков Ефим Петрович стахановец булчут. Кини 1938с. маҥнайгы кыбаарталыгар 350 солкуобайдаах кылааннааҕы туттарда. (П.Данилов. Большевиктыы тэрийээччи. Муус устар 23 к., 1938 с.)

Саха сиригэр 1917 с. ыытыллыбыт биэрэпис чахчыларын кытта 1939 с. ыытыллыбыт биэрэпис түмүктэрин тэҥнээн көрдөххө Өлтөх нэһилиэгин киһитин ахсаана 300-тэн тахса киһинэн көҕүрээбит. Сылгы ахсаана 391-тэн 739-ка тиийбит, ол аата икки төгүл кэриҥэ эбиллибит. Ынах сүөһү ахсаана 3498 буоллаҕына, 4609 буолбут, ол аата 1111 төбөнөн эбиллибит. Нэһилиэк барыта холбоон 5348 сүөһүлэммит. Биирдии киһиэхэ 4-тэн тахсалыы төбө сүөһү тиксэр буолбут.  Сүөһү ахсаана маннык элбээһинэ Өлтөх нэһилиэгин, улуус даҕаны историятыгар хаһан да ситиһиллибэтэх кирбии этэ. Ол түмүгэр 1940 с. «Бэйдиҥэ» колхоз Бүтүн Союзтааҕы Норуот хаһаайыстыбатын быыстапкатын комитетын Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта. “Арыылаах” колхозка артыал тэриллиэҕиттэн Артамонов Василий Петрович – Кыһыылаах саамай төһүү үлэһит быһыытынан биллибитэ. Кини куруук уһанан тутуу үлэтигэр ордук аатырбыта.

Артамонов Василий Николаевич бурдук баайыытыгар 2500 түүтээҕи баайан бастаабыта, стахановец аатын ылбыта. Сивцев Павел Андреевич үлэни табан тэрийэр, дьоҥҥо тылын ылыннарар бэртээхэй биригэдьиир этэ. Сивцев Гаврил Иванович ханнык баҕарар үлэҕэ хайаан да куоталаһар, кими да иннигэр түһэрбэт, эрдэ туран, хойут утуйан сылайары аахсыбакка сыралаһар буолара.

Докторов Василий Егорович, Белолюбскай Семен Саввич 1940 сыллаахха трактористар курстарын бүтэрэн маҥнайгы механизатор буолбуттара.

Ити курдук таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы олордохторуна 1941 сыл бэс ыйын 22 күнэ үүммүтэ. Киһи аймах баарын тухары умнуллубат, аһыыта-абата ааспат хара күн. Бу сэриигэ биир дьиэттэн түөртүү - биэстии   эр бэртэрэ эрдээхтик сэриилэспиттэрэ. Өлтөх нэһилиэгиттэн Улуу сэрии уотугар 156 киһи  ыҥырыллан 70 буойун  геройдуу охтубута, 58 саллаат Кыайыы кынаттанан  эргиллибитэ, 28 киһи  үлэ фронугар кыттыбыта. Нэһилиэктэн Аҕа дойду сэриитин I-II степэннээх орденнарынан 27 киһи, Кыһыл Сулус орденынан 4 киһи, Албан Аат III степеннээх орденынан 3 киһи наҕараадаламмыта. Тыылы бөҕөргөтөр үлэҕэ турууласпыт 309 киһи “1941-45 сылларга Килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн бэлиэтэммиттэрэ.

Аҕа дойду көмүскэлигэр сырдык тыыннарын толук уурбут дьоммут сэрии буолбатаҕа буоллар дойдуларын-дьоннорун туһугар төһөлөөх элбэҕи оҥоруо этилэр. Кинилэр оччотооҕу кэм  бастыҥ ыччата этилэр: колхоз бастыҥ механизатора Сэмэн Белолюбскай, партком сэкэрэтээрэ Николай Андросов, ферма сэбиэдиссэйэ Иван Говоров, фельдшерско-акушерскай техникум үөрэнээччитэ Гавриил Местников, Өлүнньэхтээх оскуолатын сэбиэдиссэйэ Алексей Пантилов, Мүрү оскуолатын учуутала Михаил Охлопков уонна да атыттар.

Ахтан - санаан ааһабыт өстөөҕү Берлиҥҥэ тиийэ үүрсүбүт “Хорсунун иһин”, “Берлини ылыы иһин”, “Германияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх Гвардия рядовойа, Коммунистическай үлэ ударнига Гаврил Николаевич Жиркову.  Өр сылларга колхоз, сэбиэт  председателинэн таһаарыылаахтык үлэлээбит, 10 оҕону төрөтөн-иитэн атахтарыгар туруорбут Андросов Спиридон Михайловиһы. Кини Курскай-Орловскай тоҕойго хорсуннук сэриилэспитин иһин Бойобуой Албан Аат 3 степеннээх орденынан наҕараадаламмыт. Ол орденын илиитигэр өлүөн икки сыл эрэ иннинэ 40-тан тахса сыл буолан баран туппута. Эмиэ Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспит, Кыһыл Сулус орден кавалерын Охлопков Василий Григорьевиһы. Кини соҕотох уола Василий Васильевич немец кыыһын кэргэн ылан Германияҕа ыал аҕата, эһэтэ буолан олорор. Бу хорсун буойун төһө да фашистскай Германияны утары охсустар дьиэ кэргэнигэр омук утары өһүөн санааны иитиэхтээбэтэҕин туоһута буолар. Ити курдук ветераннарбыт тустарынан элбэҕи кэпсиэххэ сөп.

Уоттаах сэрииттэн ураты өссө үлэ фронугар эмиэ хомуур буолбута. Манна биһиги нэһилиэктэн 28 киһи ыҥырыллан хоту балык соҕотуопкатыгар, кирпииччэ собуотугар, фроҥҥа барар сылгыны көрүүгэ, леспромхозка, госпиталларга, туус, таас чох хостооһунугар үлэлээбиттэр.

Кинилэр дойдуларыгар бэриниилэрин, үлэҕэ дьулуурдарын кырдьыахтарыгар диэри өрө тутан кэлбиттэрэ. 

Нэһилиэк бастакы стахановецтарыттан биирдэстэрэ Николай Николаевич Алексеевы – Улахан Уолу бииргэ кырдьыбыт үөлээннээхтэрэ “мас курдук көнө, сылайары билбэт сындааһыннаах үлэһит этэ” диэн иһирэх тылларынан ахталлара. Ньукулай хаһан да кыһыл тылынан кыырбатах, сэмэй киһи эбит. Кини кэлэр кэскил, соргулаах олох туһа диэн утуйар уутун умнубут, үлэни эрэ кынат оҥостубут хорсун үлэһит быһыытынан биллибит киһинэн билигин да ахтыллар. 1933 сыллаахха “Ударник колхозных полей”, 1937 сыллаахха “Грамота ударника” диэн киниискэлэри туппута. Николай Николаевич бу үрдүк ааты Өлтөххө биир бастакынан ылбыта. Сэрии кэмигэр үлэ фронугар ыҥырыллан Иркутскай уобаласка леспромхозка обороннай үлэҕэ сылдьыбытыта. Сэрии кэннинээҕи ситиһиилээх үлэтин иһин сыаналаах көстүүмүнэн наҕараадаламмыта, 1954 сыллаахха бастыҥ үлэһит быһыытынан улуу Москваҕа Норуот Хаьаайыстыбатын Ситиһиилэрин Быыстапкатыгар сылдьар чиэскэ тиксибитэ.

Аҕа дойду сэриитин сылларыгар “1941-45 сылларга килбиэннээх үлэтин иһин” медалынан, “Тыа хаһаайыстыбатын социалистическай куоталаһыытын туйгуна” значогунан, Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Бочуотунай Грамотатынан наҕараадаламмыта.

Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, үлэ, тыыл ветерана, Уус-Алдан улууһун бочуоттаах олохтооҕо Саввин Николай Арсентьевич 1937 сыллаахха үлэтин суолун колхозка оҕунуох-уматык тутааччынан саҕалыыр, онтон  “ Арыылаах” колхозка кладовщигынан үлэлиир; 1943-45 сылларга Өнөргө, I Өспөххө, Мүрүгэ муҥхалаан балык тууһааһыныгар сылдьар. Сэрии кэнниттэн 1946 сылтан 30 сыл устата бастаан “Победа,” Мичурин” колхозтарыгар, кэлин “Лена”совхоз Бэйдиҥэтээҕи отделениетын  Арыылаах учаастагар биригэдьииринэн үлэлиир. Пенсияҕа тахсан да баран таах олорботоҕо. Артамонов Афанасий Иннокентьевич звенотугар сылгы аһатааччынан, банщигынан үлэлээбитэ.

Николай Арсентьевич олоҕун бүүс-бүтүннүүтүн төрөөбүт нэһилиэгэ чэчирии сайдарыгар, обществоҕа, дьонугар-сэргэтигэр анаабыта. Ол иһин кини олоҕуттан сүрүн үлэтэ, общественнай үлэ диэни арааран өйдүүр уустук. Уус-Алдан оройуонун 5-с, 12-ис ыҥырыылаах советын уонна хас да уонунан сылларга нэһилиэк Советын депутатынан талыллан үлэлээбитэ.

Николай Николаевич Сивцев 1943-1944 сылларга Читинскэй уобаласка үлэ фронугар сылдьыбыта. Онтон дойдутугар эргиллэн кэлэн колхоз араас үлэтигэр эриллибитэ, биригээдэни салайбыта. Элбэх сыратын биэрэн 16 сыл устата киһи сиир бурдугун ыһыытынан дьарыктаммыта. Кини 1960 сылтан 1976 сылга диэри үрдүк үүнүү звенотун салайан үлэлэппитэ. Сүнньүнэн, солооһун сиргэ 600 гектарга тиийэ бурдук ыһара, биирдии гектарыттан 17 центнергэ тиийэ үүнүүнү ыла сылдьыбыта.

Николай Николаевич кыайыылаах – хотуулаах үлэтэ 1967 сыллаахха “Үлэ Кыһыл Знамята” орденынан бэлиэтэммитэ. Онтон 8-с пятилетка түмүгүнэн 1971 сыллаахха Бочуот Знага уордьанынан наҕараадаламмыта. Николай Николаевич ССКП XXV партийнай конференциятынан партия уобаластааҕы комитетын чилиэнинэн талыллыбыта. Хас  да төгүл райком чилиэнинэн эмиэ быыбардаммыта. Сылайары билбэт сындалҕаннаах үлэтин таһынан, кэргэнэ Анна Михайловна эрдэ олохтон туораан, уон оҕону иитэн, улаатыннаран, үөрэхтээх дьон оҥортоон, олох киэн аартыгар бигэтик үктэннэрбитэ. 

Ол гынан баран охсуһуу фронна эрэ барбатаҕа, охсуһуу тыылга эмиэ салҕанара.

Сэрии ыраах да буоллар сибиэнэ син биир биллэрэ. Сотору-сотору сураҕа суох сүппүттэр, саллааттар өлбүт биллэриилэрэ – хара суруктара кэлэрэ.

Колхозтаахтар ийэ сирдэрин көмүскэлигэр тураннар кунустэри-түүннэри күүрээннээхтик үлэлииллэрэ.

Алдьархайдаах сут туран, аанньа көҕөрбөккө турар алаастары, ситэ үүммэтэх солооһуннары хара буорунан көрдөрөн үүнүү өнүйбэтэҕэ. Сүөһү ахсаана биллэрдик аччаабыта, сылгы сиргэ, тыаҕа охтубута. I Өлтөхх 45 оҕус, 140 ынах баарыгар 864 тонна от, 185 тонна сиилэс бэлэмнэммит. II Өлтөххө 32 оҕуска, 120 ынахха – 1776 тонна от, 148 тонна сиилэс бэлэмнэммит. Биирдиилээн ыаллар сүөһүлэрин эһэн, үрүҥ аһы көрбөккө, колхоз холбуур үүтүн хомуоһунан үллэстэр хобдох хонуктара бааллара. Икки Өлтөххө 1943 сыллаахха 280 гектарга бурдук ыһыллыбыт. Онтон үксэ хаһыҥнаабыт, онон бурдук атаҕын үллэстэн лэппиэскэлээн сиэбиттэрэ. II Бэрт Ууһа “Кыһыл кэккэ” колхоз 145 га сааскы, 9 га кыһыҥҥы ыһыыттан 1334, 46 центнер үүнүүнү хомуйбут, гектартан ортотунан 8,6 центнер сэлиэһинэй, 14 центнер оруос үүнүүлэрин ылбыт, онон колхозтаахтар 225 буут бурдугу дохуокка үллэстибиттэр.

Сайын ардаабакка, мэччирэҥ быкпакка үүт ыама наһаа намтаабыт. Акулина Колодезникова биир ынахтан 640 литр үүтү ыабыт, онтон Бэйдиҥэҕэ Мария Говорова 2 тыһыынча литри ыабыт. Дмитрий Прудецкай салайбыт үүт табаарынай ферматыгар 735 литри ыан, төрүөҕү 93% тыыннаах иитэн, оройуон тыатын хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар кыттыбыттар.

1944 сыллаахха кинилэрдиин бииргэ II Бэрт Ууһа “Кыһыл кэккэ” колхоз үүт табаарынай фермата, “Харыйалаах” колхоз хонуу биригээдэтэ эмиэ оройуоннай быыстапкаҕа сылдьыбыттар. Онно кыттыбыт колхозтаахтар:

I Өлтөхтөн:

Татаринов Ксенофонт Михайлович – колхоз председателэ; Татаринов Василий Павлович –ферма сэбиэдиссэйэ; Колодезникова Татьяна Васильевна – ыанньыксыт; Винокурова Александра Михайловна – ыанньыксыт; Винокуров Михаил Афанасьевич – айанньыт-таһаҕасчыт.

II Өлтөхтөн:

Данилов Гаврил Петрович – колхоз председателэ; Говорова Февронья Давыдовна – ферма сэбиэдиссэйэ; Шестакова Варвара Антоновна – ыанньыксыт; Говорова Мария Михайловна – ыанньыксыт; Саввина Екатерина Арсентьевна; Артамонов Михаил Федорович – хонуу үлэһитэ; Данилов Николай Антонович; Артамонов Василий Петрович; Докторова Екатерина Ивановна; Докторова Прасковья Николаевна – ыанньыксыт; Данилов Петр Васильевич – колхоз председателэ.

 II Бэрт Ууһуттан:

Портнягина Мария Петровна; Петров Петр Прокопьевич – совет председателэ; Охлопков Ефим Петрович – түүлээхсит; Шестаков Семен Николаевич – сылгыһыт; Сивцева Варвара Николаевна – ыанньыксыт; Охлопков Лазарь Яковлевич – суоччут; Говорова Ирина Николаевна – ыанньыксыт; Дмитриева Анна Михайловна – колхоз председателэ.

Шепелев Иннокентий Михайлович “Харыйалаах”, Докторова Евдокия Ивановна “Арыылаах” колхозтарга бурдугу баайыыга бастааннар, “Кыым” уонна “Социалистическая Якутия” хаһыаттарга Бочуот Дуоскатыгар тахсыбыттар. Бурдук хомууругар кинилэр курддук килбиэннээхтик үлэлээбиттэр үгүстэр. Ол курдук Артамонов Василий Петрович күҥҥэ 1396, Сивцев Гаврил Иванович 1207, Артамонов Иван Федорович 1000 түүтэҕи баайбыттар. Кырдьаҕастартан “Харыйалаах” колхозка 79 саастаах Татаринов Николай Савватеевич уонна кини эмээхсинэ Шепелева Варвара Иннокентьевна 65-47 көлөһүн күнүн аахсыбыттар. “Коммуна суола” колхозка Винокуров Михаил Афанасьевич кыһын кыайыылаах айанньыт, сайын хотуулаах косилкаһыт быһытынан биллэрэ. Тыылы бөҕөргөтөр тыа дьоно байыаннай заемҥа бары көхтөөхтүк суруталлара, фроҥҥа ичигэс таҥаһы хомуйууга үөрүүнэн көмөлөһөллөрө. “Кыһыл кэккэ” колхоз чилиэннэрэ 50 киһи 40 тыһыынча солкуобайдаах заемҥа сурутан государствоҕа иэс биэрбиттэр.

Урут нэһилиэк налоговай агена Пестряков Гаврил Иванович “Коммуна суола” колхоз правлениетын председателинэн быыбардаммыта. Сэрии буоларын кытта армияҕа ыҥырыллыбыта. Онон кини оннугар Охлопков Данил Никитич талаллыбыта. “Харыйалаах” колхоз правлениетын председателинэн  Татаринов Ксенофонт Михайлович үлэлээбитэ. Нэһилиэк сэбиэтин председателинэн Татаринов Василий Федотович, секретарынан Алексеев Константин Софронович анаммыта. Бу састаап 1947 сыллаахха быыбар буолуор диэри уларыйбакка олорбута.

Маҕаһыыҥҥа атыылааччынан Пантилов Иван Петрович, Татаринова П.В. үлэлээбиттэрэ. Медпуун Эбэҕэ баара. Онно Замятина Анна Афанасьевна үлэлээбитэ. Сибээс отделениета Оломҥо этэ. Онтон почтаны дьаамсык атынан таһара.

“Арыылаах” колхозка правление председателинэн маҥнай Докторов Петр Степанович, 1942-46 сылларга Данилов Петр Васильевич, “Бэйдиҥэ” колхозка Данилов Гаврил Петрович үлэлээбиттэр.

Сельсовекка бастаан Данилов Гаврил Васильевич талыллан баран, армияҕа барбытын кэннэ, Данилов Николай Степанович Сэбиэт председателинэн, Говоров Иннокентий Михайлович секретарынан анаммыттар.

II Өлтөххө Прудецкай Иван Петрович уһуннук ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Кини сэриигэ барбытыгар Докторова Александра Васильевна солбуйбута. Манна тыа хаһаайыстыбатын наһаа таҥнары түһэрбэккэ чөллөөхтүк тутан олорбуттара. Сутааһын, хоргуйуу таһаарыллыбатаҕа. Сүөһү сүтүгэ кыра этэ, от кэмчи да буоллар аһары быстарбатахтара.

Сут сылларыгар соҕуруу эҥэр колхозтартан “Коммуна суола” ордук хотторбута. Кыһын өлбүт киһиэхэ кыайан иин хаһар киһи суоҕунан, харалдьыт тахсыбытын кэннэ икки төгүллээн биир умуһахха сэттэлии киһини уҥуох туппуттара.

Олус ыарахан 1942-1943 сылларга ыйга бэриллэр бурдук нуорматын эбэн биэрии, сааскы, сайыҥҥы үлэлэр кэмнэригэр итии аһылыгы тэрийии, сүөһүтэ суохтарга общественнай сүөһүттэн ыанар ынаҕы бэрдэрэн, бородуукта сорҕотун, бурдук атаҕын, буотарагы колхозтаахтарга түҥэтии сутааһынтан үгүс киһини өрүһүйбүт. Ол курдук “Бэйдиҥэ” колхоз биир көлөһүн күнүгэр 1 киилэ бурдугу үллэрэн биир да ыал хоргуйууну билбэтэх.

Үлэһит дьону биирдиилээн уонна биригээдэнэн, колхоһунан социалистическай куоталаһыыга көҕүлээһин күүскэ тэриллибит. Кыайыылаах үлэһит хайҕалга сылдьара, аһынан-таҥаһынан эбии төлөбүр ылара.

Биллиилээх ыанньыксыттар Говорова Мария Михайловна, Шестакова Варвара Антоновна, хонуу үлэһиттэрэ Говоров Павел Михайлович, Шестаков Филипп Егорович, Неустроев Александр Иванович уо.д.а. кыһамньылаах үлэлэринэн дьону көҕүлээбиттэр. Сайын ардаабакка, мэччирэҥ быкпакка үүт ыама наһаа намтаабыт. Ол да буоллар “Бэйдиҥэ” колхоз сэрии иннинээҕи уонна сэрии сылларынааҕы бастыҥ ыанньыксыта Говорова Мария Михайловна 1944 сыллаахха 9 племенной ынаҕыттан 2602 лиитэрэ үүтү ыан сүрдээх үрдүк көрдөрүүнү ситиспит. Ньирэйдэрин сууккаҕа 600 грамм улаатыннаран биири да энчирэппэккэ туттарбыт. Ити үрдүк ситиһиилэрин иһин кэлин Бүтүн Сойуустааҕы Норуот Хаһаайыстыбатын Быыстапкатын кыттыылааҕа буолбут, ол кэмнэргэ биир эмэ бастыҥ үлэһиккэ, салайааччыга тиксэр “Саха АССР 15 сыла” диэн түөскэ анньынар бэлиэнэн наҕараадаламмыт. Кинини кытта үлэлээбит бастыҥ ыанньыксыттар  Шестакова Варвара Антоновна, Жиркова Екатерина Николаевна уонна Прудецкая Вера Васильевна биирдии бэйэлэрэ 20-лии ынаҕы көрбүттэр, саха боруода ынахтарыттан күҥҥэ 7-8 лиитэрэ үүтү ыабыттар. Бу аатырар ферма сэбиэдиссэйинэн Говорова Февронья Давыдовна үлэлээбит.

1944 сыл түмүгүнэн “Бэйдиҥэ” колхоз сүөһү иитиитигэр уһулуччу үрдүк ситиһиилэри көрдөрөн социалистическай куоталаһыы кыайыылаахтарын ахсааныгар киирэн Саха сирин Бочуотун Дуоскатыгар таһаарыллыбыт.

Кыайыы буолар 1945 сылыгар оройуон 73 колхоһа сүөһү иитиитигэр бука бары былааннарын аһара толороннор, сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ бастаабыттар. Оттон “Бэйдиҥэ” колхоз ааспыт сыллааҕы ситиһиитин чиҥэтэн көһөрүллэ сылдьар Кыһыл Знамяны иккис төгүлүн хаттаан хаалларбыт. 1945 сыллаахха колхоз ынах сүөһү иитиитин былаанын 112,4%, сылгыга – 116 % толорбут. Колхоз үрдүнэн ортотунан биир ынахтан 931 лиитэрэ үүтү ыабыттар уонна былааннарын 16 %-нан аһарбыттар. 76 ынахтарыттан, 26 биэлэриттэн 100 бырыһыан төрүөҕү ылан, биирин да энчирэппэккэ тыыннаах ииппиттэр. Ол барыта сылы тахсар үрдүк хаачыстыбалаах отунан хааччыммыттарын түмүгэр ситиһиллибит.

“Коммуна суола” колхоз биир көлөһүн күнүгэр 1 солк.92 харчынан, 2 киилэ отунан, 150 грамм этинэн, киилэ аҥара арыынан дохуот үллэстибит. 5 сулууспалаах, 10 колхозтаах ыалларга сүөһү биэрбиттэр. Бу колхоз 1945 сылга 26,25 центнер хортуоппуйу, 332,85 центнер бурдугу үүннэрбит, 500 центнер балыгы бултаабыт, 500 киилэ кымыһы бэлэмнээбит, 9тыһ.246 центнер первай сортаах, 3 тыһ.364 центнер иккис сортаах оту оттообут, 1800 центнер сиилэһи укпут.

Сэрии сылларыгар төһө да ыарахан кэмнэр буоллаллар, оҕо саадыгар, үлэһиттэри премиялааһыҥҥа, бырааһынньыктарга, кадр бэлэмнээһинигэр колхоз үбүттэн тыыраллар эбит. Отчуоттан көстөрүнэн “Бэйдиҥэ” колхозка 1941 сыллаахха кадр бэлэмнээһинигэр 100, культурнай наадаҕа 450 солк., 1943 сыллаахха кадр бэлэмнээһинигэр 210 солк., оҕо саадыгар уонна яслатыгар 3692,60 солк., премияҕа 1000 солк., 1944 сыллаахха кадр бэлэмнээһинигэр 100 солк., культурнай наадаҕа 450 солк. ороскуоттаммыт.

Кун сирин көмүскүүр күүрээннээх күннэргэ күүстэрин харыстаммакка, күүркэйэн үлэлээбит аҕа дьоммут дьулуурдара, албан ааттаах үлэлэрэ сыаналаммыта: тыылы бөҕөргөтөр үлэҕэ турууласпыт нэһилиэк 309 киһитэ “1941-45 сылларга килбиэннээх үлэ иһин” медалынан наҕараадаламмыта. Дьон-сэргэ эйэлээх олоҕу тутууга туруммута.

Колхоз, совхоз тэриллиэҕиттэн үлэ удаарынньыктара стахановскай хамсааһын ылгыннара үүммүттэрэ. Кинилэр үүннэрбит бурдуктара, төлөһүппүт сүөһүлэрэ, оттообут отторо кэпсээҥҥэ киирэрэ, тойукка туойуллара. Төһө да ыраах түбэлэргэ олордоллор ыһыы, хомуур ыксаллаах үлэлэригэр, бүтэйдээһиҥҥэ түмсүүлээх үлэ хотуулааҕын көрдөрбүттэрэ. Ходуһаны, бааһынаны, сайылыктары, сүөһү хааччахтарын бөҕөтүк күрүөлээн, мэччирэҥи табатык туһанан, сүөһү тото-хана аһаан, торолуйа тупсара, төгүрүйэ уойара. Инньэ гынан эмис идэһэ этинэн, саҥа үүммүт бурдугунан, араҥас арыынан үчүгэйдик астанан аһаан этэҥҥэ олорбуттара.

1953 сыллаахха иккки Өлтөх,  II Бэрт Ууһа холбоһон, Өлтөх нэһилиэгэ тэриллибитэ. Онтон ыла 25 депутат быыбарданар буолбута. Нэһилиэк киинэ Бэйдиҥэҕэ олохтонон, хонтуора дьиэлэнэн, телефоннанан, сибээс, балыыһа, маҕаһыын, кулууп уо. д. а. общественнай тутуулар дьэндэйбиттэрэ.Өлтөх колхозтарын сүөһү иитиитин,сири оҥоруу, от үлэтин сэрии кэннинээҕи сыллааҕы түмүктэрэ оройуоҥҥа инникилэр кэккэлэригэр сылдьара.

Мичурин аатынан колхоз 1950 с. тэриллибитэ. Колхозка 1611 ынах, 449 сылгы сүөһүлээҕэ. Ол иһигэр 610 ыанньык ынах, 146 төрүүр биэ, 20 саһыл, 26 косилка, 13 мунньар, 3 автомашина, 1 электростанция бааллара. Кырдьаҕастыын, оҕолуун, эр дьоннуун, дьахтардыын 205 үлэһиттээҕэ.

Колхоз 1953 сыллаахха үлэ бары көрүҥэр былаанын 119 % толорбута. 2108 ынах сүөһүлэммитэ. 583 гектар ыһыыттан ортотунан 6,5 центнер үүнүүнү хомуйбута. 39312 центнер оту бэлэмнээбитэ.

1958 с. Өлтөх “Мичурин”, Бэрт Ууһун  “Победа”, Курбуһах Булганин аатынан колхозтара холбоһоннор бөдөҥсүйбүт “Победа” колхоз тэриллэр. Киин бөһүөлэк Сыырдаахха буолар, бырабылыанньа председателинэн Петр Ваисльевич Данилов талыллар.

1967 с. кулун тутар 1 күнүгэр Суотту, Бороҕон, Бэрт Ууһа, Өлтөх, Курбуһах нэһилиэктэрин колхозтара бөдөҥөөн “Лена” совхоз тэриллэр. Совхоз киинэ Суоттуга буолбута.

Совхоз Бэйдиҥэтээҕи отделениетыгар 1969 сылтан 1987 сылга диэри РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Иннокентий Васильевич Иванов управляющайдыыр, механизатор идэлээх Саха Республикатын тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Жирков Николай Николаевич 17 сыл, Арыылаах отделениетыгар Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Саввин Николай Арсентьевич 30 сыл устата биригэдьииринэн үлэлииллэр.

Бэйдиҥэ отделениета ордук совхоз тэриллиэҕиттэн, 1967 сылтан саҕалаан 70-с, 80-с сылларга күүскэ сайдыбыта. Үлэ бары көрүҥэр совхоз бастыҥ дьоно баар буолаллар. Совхоз, оройуон, республика чемпион суоппардара Алексей Яковлев, Петр Татаринов, Иннокентий Татаринов, чемпион трактористар, комбайнердар Иннокентий, Ананий Жирковтар, Афанасий Охлопков, Егор Охлопков, чемпион сылгыһыттар Афанасий, Михаил Артамоновтар, Николай Прудецкай, Николай Охлопков үрдүк үүнүү албан аатырбыт маастардара Николай Сивцев, Николай Алексеев, Николай Куличкин, биирдии фуражнай ынахтан 4000 – 5000 кг үүтү ыыры оройуо0ҥҥа, республикаҕа маҥнайгынан ситиспит Пролетарий Пантилов, Иван Дмитриев, Владимир Пестряков, Егор Жирков, эдэр сүөһүнү төлөһүтүүгэ республика икки рекордун олохтообут Александра Жиркова ааттара, суон сурахтара республика үрдүнэн иһиллибитэ.

Сүөһү боруодатын тупсарыы, хотоннору механизациялааһын курдук үлэлэр үрдүк таһымҥа ыытыллаллар, кэнэҕэһин үрдүк ситиһиини ыларга төрүөт буолаллар.

Элбэх саҥа тутуулар үлэҕэ киирэллэр. Олору тутуспут кэпсээҥҥэ киирэр элбэх тутааччы дьоннордоох. 

Өлтөх үлэһит дьоно үрдүк кирбиилэри ситиспиттэрин тумугэр 7 төгүл көһөрүллэ сылдьар Кыһыл Знамяны ылан үйэ-саас тухары хаалларбыттара. “Лена” совхоз Бэйдиҥэтээҕи отделениета Бүтүн Россиятааҕы социалистическай куоталаһыыга 1983 сыл түмүгүнэн бастаан РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын министерствотын уонна ПСБСКС вымпелларынан наҕараадаламмыта.